Iowa với diện tích 145743 cây số vuông và dân số trên 3 triệu dân phần lớn tập trung ở thủ đô Des Moines là một tiểu bang quan trọng nhất nước Mỹ về phương diện nông nghiệp và cả chính trị nữa vì màn bàu cử Tổng Thống sơ bộ gọi là caucus diễn ra đầu tiên tati đây khiến ứng viên nào thắng tại Iowa thì có được lợi thế vì chiếm được nước cờ ra quân như trường hợp của Obama và McCain năm 2008.

Iowa được biết đến như là một tiểu bang có đất đai phì nhiêu nhất nước với 25 % đất của cả nước thuộc loại Grade A nghĩa là tốt nhất. Nguyên do là Iowa được hình thành bởi những lớp đất do băng tuyết để lại sau khi bao phủ cả Bắc Mỹ trong mấy triệu năm về trước gọi là loess rất thích hợp cho nông nghiệp. Ngoài ra khí hậu và thời gian nắng ấm và lượng mưa cũng vừa đủ cho nông nghiệp trồng các loại hoa màu như bắp, đậu nành , lúa mì giúp cho Iowa có một đàn gia súc ,nhất là lợn và bo, đông đảo nhất nước. Vì thế Iowa có bí danh là tiểu bang của ” bắp, bò, lợn” ( corn, cow, hog ), vì tại đây số lượng lợn nhiều gấp 10 lần người dân và bò thì gấp 5 lần.

Chúng tôi sẽ chôn vùi các ông, we will bury you..

Iowa được cả thế giới biết đến qua một biến cố rất quan trọng xảy ra vào năm 1959 khi Tổng Bí Thư Liên Xô Nikita Kruschev sang thăm nước Mỹ và ông được mời đến thăm một nông trại ở Iowa. Vào lúc đó Liên Xô đang ở vào thời kỳ cực thịnh, phóng thành công tàu vũ trụ Sputnik, Lunik, đưa người lên không gian đầu tiên Yuri Gagarin, quân đội hùng mạnh chiếm đóng cả Đông Âu và hải quân có mặt khắp đại dương , ngoại giao được cả thế giới kiêng nể nhất là khối không liên kết. Tại Mỹ châu thì Nga có Cuba là đồng minh trung thành nhất và đe dọa nền an ninh của Mỹ vì ở ngay bên cạnh.

Sau khi lật được nhóm Beria, Malenkov và nắm được trọn quyền hạn trong tay thì Kruschev thách thức Mỹ và khoe rằng ” chúng tôi sản xuất tên lửa nhiều như súc xích và chúng tôi sẽ chôn vùi các ông ( các nước Tây Phương và Mỹ ) bằng nền kinh tế ưu việt của chúng tôi,,” ( we will bury you). Nhưng bên cạnh những thành quả hiển nhiên đó thì Liên Xô vẫn có một nhược điểm là dù có đất đai rộng lớn và phì nhiêu hơn Mỹ nhưng nền nông nghiệp vẫn không sản xuất đủ thực phẩm để nuôi dân và phải nhập cảng từ Mỹ. Nhược điểm chính của nền nông nghiệp Nga là do chính sách tập thể hóa nông nghiệp nên làm cho người nông dân không còn muốn tăng gia sản xuất và chỉ làm việc cầm chừng, vô trách nhiệm của một người ” nông dân – công chức – đảng viên ” nên không có sáng kiến, không có năng lực..

Các cuộn thảm rơm tuyệt đẹp ở Iowa

Kruschev vốn dĩ gốc là một nông dân kiêm thợ mỏ than vùng Ukraine, nhân dịp được Tổng Thống Eisenhower mời sang thăm viếng Mỹ thì đã yêu cầu được đến thăm một nông trại ở Iowa để tìm hiểu về bí quyết của người nông dân Mỹ , tuy chỉ chiếm 5 % dân số trong thập niên 50,60 nhưng sản xuất dư thừa nông phẩm nuôi cả thế giới.. Tại đây Kruschev đã có một cuộc trao đổi ý kiến thân mật với một nông dân ở địa phương tên Roswell Garst ở Coon Rapids. Biến cố này đã được mô tả đầy đủ trên báo chí thế giới và sau cùng đã có ảnh hưởng lớn lên chính sách cải cách của Khruschev để cuối cùng được thực hiện bởi Gorbachev, làm thay đổi lịch sử thế giới ngày nay.. sau khi chế độ Cộng Sản bị chôn vùi !

Kruschev yêu cầu chính phủ Mỹ cho ông đến thăm một nông trại điển hình nhất và ông được tháp tùng bởi một đội ngũ đông đảo ký giả, nhân viên an ninh, phóng viên báo chí . Ông có mục đích tìm hiểu về đời sống của một nông dân Mỹ để rồi trở về chứng minh cho người dân Nga về những ưu điểm của nông nghiệp tập thể của Nga hơn Mỹ như thế nào vì ông rất quan tâm đến nông nghiệp của nước Nga mặc dù dư thừa đất đai nhưng vẫn không sản xuất đủ lương thực nuôi dân. Roswell Garst là một nông dân lâu đời ở Iowa, gia đình ông ta có hàng ngàn mẫu đất trồng bắp và có khoảng trên 2000 con bò đem bán mỗi năm. Gia đình Garst đang thí nghiệm trồng một loại bắp mới gọi là hybrid corn mới được phát minh bởi nhà khoa học Norman Borlaug và ông đưa cho Kruschev xem loại bắp mới lạ lùng này có năng xuất cao gấp 3 , 4 lần trước đây và không hề bị sâu bệnh. Garst trao dổi ý kiến thân mật với Kruschev vì cả hai cùng là nông dân nên rất cảm thông với nhau.

Cuộc trao đổi ý kiến đã diễn ra hết sức thân mật, cởi mở, không mang tính chất chính trị, tuyên truyền. Garst nói ” nhờ phát minh của Ford sáng chế ra các loại cơ giới nông cụ mới và Rockefeller khai thác mỏ dàu Texas nên việc cơ giới hóa nông nghiệp ở Mỹ mới thành hình. Sau đó là nhờ giống bắp mới có năng suất cao nên đã tăng sản lượng được 50 % trong vòng 5 năm”. Sau đó Garst dùng thêm phân bón hóa học ammonia được chở từ Texas bằng ống dẫn dàu nên năng suất lại tăng thêm gấp đôi nữa. Nhờ thế số lượng gà vịt, lợn bò tăng gấp 3 được nuôi béo nhờ thực phẩm nhiều protein được chế biến.

Kruschev tỉnh ngộ và ông quyết tâm thay đổi nông nghiệp Liên Xô theo gương mẫu của Garst và kể lại cho các công sự viên nghe, trong đó có một sinh viên trẻ tuổi tên Mikhail Gorbachev được đi tháp tùng. Những lời bàn của Kruschev đã có ảnh hưởng lớn lên Gorbachev khiến ông ta nhập tâm và sẽ đem ra áp dụng sau này như perestroika, glasnost nhưng hậu quả đem lại là làm cho Liên Xô sụp đổ vì nông nghiệp của Nga đã đến thời hết thuốc chữa !

Thực ra thì Roswell Garst là một trong những nông dân giàu có ở Iowa với nhiều phương tiện sẵn có nhưng một nông dân ở Iowa trung bình cũng có từ 300 đến 400 mẫu đất và có hàng trăm con bò và đất đai ở Iowa chỉ trồng trọt được từ tháng 4 đến tháng 9 là mùa gặt. Thời gian còn lại dùng để bảo trì máy móc nông cụ, chăm sóc đàn gia súc, vay tiền để mua bắp giống, phân bón, tính toán lời lãi. Đời sống có thể nói là sung túc nhưng vẫn không bằng đời sống ở thành thị khiến một số lớn thanh niên rời bỏ nông thôn mà họ cho là không có tương lai sáng lạn.

Hiện nay đại đa số dân chúng ở các thành phố của Iowa đều xuất thân từ các gia đình nông dân lúc ban đầu và họ chỉ còn duy trì liên hệ gia đình mà thôi, không có ai nghĩ đến chuyện trở về với làng xóm khiến vùng nông thôn ở Trung Mỹ đang có một cuộc khủng hoảng dân số trầm trọng. Ngày nay đang có sự thay đổi to lớn trong nông nghiệp Mỹ đang chuyển từ thời đại cơ khí, cơ giới hóa của thập niên 50,60 sang thời kỳ hậu công nghiệp mà vai trò của người nông dân như Roswell Garst đang lần lần đi vào dĩ vãng.

Nguyên do là Iowa được coi là một trường hợp điển hình của một nền nông nghiệp hiện đại, mà con số nông dân chỉ còn chiếm từ 1 đến 2 % dân số , còn lại bao nhiêu đổ về các thành phố lớn như Des Moines , Omaha.. làm việc tại những công ty lớn chế tạo nông cụ, cơ giới, hóa chất, đồ gia dụng nội thất và sau cùng công nghiệp tin học, sinh học.. để lại lớp nông dân lớn tuổi sắp về hưu trí ở lại chăm sóc nông trại nếu chưa được mua lại bởi các đại công ty agribusiness.

Những đại công ty này dùng những phương tiện cơ giới tối đa được điều khiển bởi các máy điện toán. Mọi khâu trồng, gieo, gặt hái, bón phân, tưới nước hoàn toàn được tự động hóa, không sai lệch một chút nào theo đúng thời tiết , gió mưa được tiên đoán bởi những vệ tinh nhân tạo bay thường trực 24 / 24 ở trên trời. Đến mùa gặt thì hàng đoàn xe cơ giới được đem tới, những loại máy móc khổng lồ này trông như những con quái vật không có người lái vì được điều khiển bằng máy GPS do vệ tinh hướng dẫn đi đến đâu thì tự động gặt rồi tách hạt bắp ra để bỏ vào thùng chứa, rồi đưa tới các nhà kho gọi là silo và phần thân, lá cây bắp còn lại được xay thành phân bón trả lại cho ruộng. Những nông phẩm thu hoạch được sẽ được chở đến những trại nuôi gà công nghiệp, những trại nuôi lợn, bò để được đổ vào những dây truyền conveyor belt đưa đến tận nơi cho gia súc ăn. Sau khi chúng được vỗ béo đến khi đủ cân nặng thì được chở đến những nơi làm thịt cũng hoàn toàn được tự động hóa rồi gói ghém gửi đến nơi tiêu thụ supermarket! Tất cả mọi khâu sản xuất đều được tính toán chính xác bởi trụ sở trung ương ở xa và giá cả được định đoạt ở thị trường chứng khoán ở New York hoặc Chicago giống như lối sản xuất dây chuyền của công nghiệp ráp xe hơi do hãng Toyota sáng chế ra gọi là just in time !

Với một cơ chế sản xuất lạ lùng như vừa kể đang phổ biến khắp vùng Trung Tây thì nông nghiệp Mỹ không còn cần đến nhiều nông dân như trước nữa. Iowa là một số tiểu bang Trung Tây đang phải chuyển sang lĩnh vực công nghiệp tại các thành phố lớn khiến hiện nay công nghiệp và dịch vụ chiếm tới 70 % tổng sản lượng của cả tiểu bang. Người nông dân Mỹ ngày nay không còn hình ảnh của một người chân lấm tay bùn hoặc lái máy cày, máy kéo như Roswell Garst mà có lẽ là một nhà tư bản xuất thân từ Đại học Harvard, MIT, Dartmouth.. tay cầm máy tính laptop điều khiển máy móc từ xa hay tính toán giá cả nông phẩm trong phòng lạnh hay đi dự những phiên họp bàn tìm thị trường ở ngoại quốc.. nếu Kruschev có trở lại thăm nông trại của Roswell Garst ( nếu vẫn còn sống ) thì chắc chắn cũng sẽ không nhận ra nơi này năm xưa nữa. Nhưng với cuộc khủng hoảng năng lượng đang diễn ra thì các nông trại tại Iowa, Illinois đang lập ra nhiều nhà máy chế biến nông phẩm thành ethanol để thay thế xăng dàu khiến hiện nay nông nghiệp tại Iowa đang được hồi sinh. Các nhà máy làm ethanol mọc ra như nấm khiến nhiều công ty năng lượng đang đầu tư rất nhiều vào đây vì trồng bắp để làm ethanol còn đem lại nhiều thu nhập hơn là dùng để nuôi gia súc với giá một thùng dầu trên 100 USD!

Dòng sông chảy qua thành phố Des Moines – thủ phủ của Iowa

Địa lý và lịch sử

Iowa trước đây do người Pháp chiếm đóng sau khi tiêu diệt các bô lạc da đỏ ngày nay chẳng còn bao nhiêu và người Mỹ đến định cư vào năm 1833. Trong cuộc Nội chiến Nam Bắc Iowa đóng góp 75000 binh sĩ trong đó một phần tư chết vì bệnh hơn là chiến thương. Kinh tế Iowa phát triển mạnh nhờ nhu cầu của hai cuộc thế chiến nhưng trong thập niên 80 thì bị lâm vào một cơn khủng hoảng kinh tế vì thặng dư nông phẩm làm cho giá cả xuống thấp, nhiều nông dân bị khánh kiệt giống như các tiểu bang ở vùng Corn Belt khiến người dân ở nông thôn bỏ lên thành phố tìm đường sinh sống. Một số ruộng vườn bị tịch biên làm cho một vài nông dân phải tự vẫn.

Chính phủ liên bang phải can thiệp bằng hình thức trợ cấp cho các nông dân ngưng cày cấy, bỏ hoang ruộng nhằm giữ cho giá cả nông phẩm đừng xuống thấp hơn nữa goị là payment in kind ! Một số lúa, bắp, phó mát , bơ , dàu ăn được chính phủ liên bang bỏ tiền ra mua bỏ vào kho. Ngay như phí tổn tồn kho cũng quá lớn khiến chính phủ Mỹ phải nhường cho Bộ Ngoại Giao để đem đi viện trợ cho nước ngoài như một thứ vũ khí tuyên truyền. Dù vậy cũng không làm sao tiêu thụ hết số nông phẩm thặng dư quá nhiều, đến độ một số nông dân nuôi bò phải đem sữa đổ xuống sông !

Ngày nay Iowa là một tiểu bang mà công nghiệp là hoạt động chính, sản xuất đủ loại máy móc, cơ giới trong đó có tủ lạnh, máy giặt, máy sấy, bút máy , nông cụ xuất cảng đi khắp thế giới. Tổng sản lượng lên tới 103 tỷ USD. Dân số không tăng mau, chỉ có khoảng 3 triệu dân với thủ đô Des Moines ở trung tâm. Phần lớn dân là gốc Bắc Âu, Đức chiếm 96%, da đen chiếm 2.5 %, Á Đông 1.5 %. Đặc biệt là Iowa có một cộng đồng người Thái Đen trước đây sống ở vùng thượng du Bắc Việt và Thượng Lào. Sau năm 1975 có khoảng gần 1000 người trốn sang Thái Lan nhưng không được cho phép ở lại. Sau cùng thì Thống Đốc Iowa là ông Richard Guy thương tình nhận cho phép vào định cư. Những người này đã hội nhập mau chóng và tìm được việc làm ở những nhà máy làm đồ gia dụng như Amana, Maytag và tương đối thành công hơn các sắc tộc Hmong hoặc Lào, Miên.

Những người Thái Đen, phụ nữ có thói mặc váy nhuộm màu đen khác với Thái Trắng chứ không phải màu da đen hay trắng , trước đây phần lớn cư ngụ tại vùng Lai Châu, Sơn La, Phong Sa Lỳ , Điện Biên Phủ và đã có công đóng góp rất nhiều trong cuộc chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất. Quân đội Pháp đã huấn luyện nhiều đoàn quân biệt kích gốc Thái hòng chống lại Việt Minh và hứa sẽ cho họ thành lập một xứ Thái tự trị. Một số người Thái đã thành lập hai Đại Đội tham gia trong trận Điện Biên Phủ chiến đấu bên cạnh quân đội Pháp và kế hoạch giải vây cho thị trấn này từ Lai Châu đã không thành.. Nhưng sau năm 1954 thì dĩ nhiên kế hoạch xứ Thái tự trị không được chấp nhận và chính phủ Hà Nội đổi tên vùng Tự trị Thái Mèo thành khu Tây Bắc và dập tắt mọi ý đồ tự trị ở đây. Một số người Thái đã từng hợp tác với quân đội Pháp bị trừng phạt khiến một số phải tìm cách cùng gia đình vượt biên sông Mekong sang Thái Lan sau năm 1975 để xin tỵ nạn. Nhưng họ không được hưởng quy chế tỵ nạn vì ra đi từ miền Bắc cho đến khi một nhân viên xã hội Mỹ tên Arthur Crisfeld viết thư lên 30 vị Thống Đốc nhờ giúp đỡ.

Thống Đốc Iowa Robert Ray động lòng trắc ẩn bằng lòng nhận cho khoảng trên 1000 người Thái vào định cư. Quyết định của Thống Đốc Ray không những giúp cho cộng đồng Thái có được một tương lai sáng lạn mà sự thành công của họ bằng cách đóng góp cho xã hội Mỹ đã chứng minh là quyết định này là sáng suốt. Cộng đồng Thái gần như không phải nhờ vào trợ cấp welfare của chính phủ Mỹ mà trái lại còn đóng góp nhiều hơn dưới hình thức đóng thuế cho công quỹ và con số các sinh viên Thái tại các Đại Học Iowa State và Univeristy of Iowa cũng cao hơn tỷ lệ các sắc dân khác.

Hiện nay 95 % người Thái từ Việt Bắc ( khác hẳn với người Thái Lan ) định cư tại Iowa, một số tại Pháp và một ít tại những tiểu bang bên cạnh. Trước đó đã có một đợt di dân của người Thái vào năm 1954 vì có quan hệ với quân đội Viễn Chinh Pháp cũng như làm công tư chức cho người Pháp và phần lớn định cư ở Pháp. Vì thế Des Moines còn có tên là ” thủ đô của người Thái Tự do”. Nhưng cộng đồng Thái tại Iowa có nếp sống hiền hòa, chăm chỉ và bên cạnh việc bảo tồn văn hóa dân tộc thì ít khi họ tham gia vào những vụ đấu tranh, xuống đường biểu tình chống đối ồn ào. Một số lớn người Thái theo Thiên Chúa Giáo từ thời Pháp nên họ cũng gia nhập về văn hóa tư tưởng dễ dàng hơn các sắc tộc khác. Nói chung cộng đồng Thái tại Iowa là một thành công của chính sách định cư của chính phủ Mỹ và nhờ tinh thần hội nhập của người Thái Đen..” Nhập gia tùy tục, đáo giang tùy khúc ” !

Trên 4000 người Thái tại Iowa thì có khoảng 3000 sinh sống tại Des Moines. Ong Bạch thái Sương, Giám đốc trung tâm văn hóa Thái nói ” Iowa là quê hương thứ hai của chúng tôi.” Cộng đồng Thái cũng có cả một nghĩa trang riêng biệt tại Glendale cemetary và tại đây có nhiều tấm mộ bia ghi lại sinh quá của họ như Sơn La, Lai Châu, Lào Kay, Phong Sa Lỳ, Cha Pa. Phần lớn người Thái có họ Đèo, Lò, Đàm, Bạch, Hoàng hay Mạc..

Cộng đồng Việt Nam ở Iowa có khoảng trên 7000 người phần lớn làm viêc ở các hãng chế biến thịt bò, nông phâm hoặc làm thương mại nhỏ, làm nails, làm tóc hoặc công nhân cơ khí.. Vì là một vùng đất nông nghiệp bằng phẳng tới 95 % nên Iowa không có nhiều nơi để du lịch đáng kể ngoại trừ một vài vùng đồng cỏ thiên nhiên tallgrass được duy trì nguyên như cũ với các sông hồ cho chim chóc dùng làm nơi trú ẩn. Gần Des Moines có một số làng xóm của người Amana vẫn còn sống như thời cổ xưa giống như người Amish nhưng người Amana một mặt duy trì nếp sống cổ truyền dựa trên Kinh Thánh, ăn mặc giản dị, nếp sống đạo đức ở nông thôn nhưng mặt khác chấp nhận nền văn minh cơ khí trong đó có công nghiệp làm những máy giặt, đồ gia dụng Amana, Maytag nổi tiếng có phẩm chất tốt và họ tổ chức những chợ phiên đem bán nông phẩm được chế biến theo lối cổ truyền có giá trị cao và trong lành.

Về giáo dục thì Iowa có hai đại học công lập khá nổi tiếng là University of Iowa ở Iowa city cách Des Moines vài chục cây số về phía Đông với 20000 sinh viên, học phí nhẹ 5600 USD cho người tiểu bang và 16000 cho bên ngoài. Đại học này nổi tiếng trên cả nước và thế giới nhờ bộ môn sinh ngữ và viết văn sáng tạo ( creative writing program ). Đại học Iowa là nơi duy nhất trên cả nước có chương trình hậu đại học về môn học quý giá này nhưng ít khi được quan tâm đúng mức nhất là trong một xã hội hậu công nghiệp mà lãnh vực truyền thống hết sức quan trọng. Các lớp thường nhỏ và không đòi hỏi nhiều cố gắng. Về thể thao thì ngoài môn football gần như bắt buộc phải có thì Iowa nổi tiếng về môn đô vật, wrestling. Đại học lớn thứ hai là Iowa State University ở Ames cách Des Moines vài cây số về phía Tây với 21000 sinh viên học phí hạ với 5600 USD, có 6 phân khoa về business, kỹ thuật và nông nghiệp. Có phân khoa luật tội phạm, criminal justice , để sinh viên sau này ra trường làm luật sư hay làm cho CIA, FBI và có nhiều cơ hội tham quan các quốc gia Âu châu, Á Châu. Ngoài ra Iowa còn một số Đại học tư khá nổi tiếng như Grinnell, Drake.. với con số sinh viên chỉ lên tới vài ngàn mỗi trường.

Chính trị

Iowa giữ một vị thế đặc biệt về chính trị vì vào mùa bầu cử Tổng Thống 4 năm một lần thì vào tháng Giêng Iowa tổ chức sớm nhất cuộc họp và chọn lựa cử tri đoàn gọi là caucus khác với New Hampshire bỏ thăm trực tiếp, primary contest. Vì thế các ứng viên rất quan tâm đến Iowa là nơi mà họ đi nước cờ ra quân đầu tiên để dò dẫm lẫn nhau. Những vị nào thắng ở Iowa hoặc New Hampshire thì sẽ có nhiều hy vọng thắng trong những vòng sau và sẽ chiếm ghế Tổng Thống trong vòng 4 năm tới..

Năm nay cả thế giới và nhất là nước Mỹ bị lâm vào một cơn khủng hoảng năng lượng khi giá một thùng dàu thô có lúc lên tới trên 70 USD, khiến vấn đề đi tìm những nguồn năng lượng mới lại được đem ra bàn cãi. Iowa là một trong những tiểu bang đi tiên phong trong kỹ thuật chế biến bắp thành rượu ethanol để pha vào xăng dàu chạy xe hơi nên luật ở đây quy định các cây xăng phải dùng tới 20 % ethanol. Ngoài ra Iowa còn đang nghiên cứu dùng dàu đậu nành chế biến thành dầu cặn gọi là biodiesel dùng trong cơ khí nặng như máy cày máy kéo, ngoài ra còn nhiều phương pháp khác chế biến nhiều loại cỏ cây như switchgrass thành nhiên liệu chạy máy để thay thế xăng dàu mỗi ngày càng khan hiếm. Tấm gương của Brasil đã tự túc về xăng dầu nhờ chế tạo ra ethanol từ đường mía, đậu nành, vỏ cam, vỏ quít.. chứng tỏ là điều này có thể thực hiện được có lời với giá dàu hòa hiện nay ở mức 60,70 USD.

Trước hiện tượng các mỏ dàu trên thế giới đang suy yếu nên lãnh vực đi tìm những nguồn năng lượng mới gọi là alternative fuels đang được đẩy mạnh ở Mỹ và vùng Trung Tây như Iowa, Illinois, Nebraska có nhiều lợi thế. Đậu nành dùng làm dàu biodiesel bên cạnh những loại cây cỏ, nông phẩm phế thải, vỏ cây, mạt cưa có thể chế biến thành nhiều loại nhiên liệu như xylol, ethanol. Ngoài ra nhờ địa thế bằng phẳng nên Iowa là nơi sản xuất điện bằng quạt gió ( wind power ) thứ 3 trên cả nước. Các Đại học ở Iowa đang ráo riết nghiên cứu những phương pháp tự túc về năng lượng nhưng còn tùy thuộc vào giá cả cũng như chính sách thuế trợ cấp của chính phủ.

BS Vũ văn Dzi, M.D